Rafał Filip: Rozwój form dyplomacji
Na przestrzeni wieków następowały zmiany i rozwój różnych funkcji, metod i form działalności dyplomatów i misji dyplomatycznych. Pierwotną formą dyplomacji była wymiana posłów przez społeczności plemienne w celu przekazania i wyjaśnienia przekazu mocodawcy lub wynegocjowania jakiegoś porozumienia . Również od najdawniejszych czasów istnieje zwyczaj wysyłania posłów w misjach ceremonialnych, takich jak koronacje, śluby, pogrzeby przywódców państw. Takie państwa jak Chiny, Asyria, Indie, Persja, Babilon, Grecja, Rzym datują początki swej dyplomacji jeszcze na starożytność, natomiast Bizancjum na średniowiecze.
Najstarsza formą dyplomacji były misje specjalne. Przez tysiąclecia były one jedyną formą dyplomacji, a cechowały się doraźnością i krótkotrwałością, reprezentowały państwa
wysyłające. Najstarsze ślady takich misji wysokiej rangi można znaleźć w Biblii, było to np. przybycie królowej Szeby do króla Salomona w X wieku p.n.e. W starożytnej Grecji mnogość misji specjalnych między państwami-miastami zapewniła pewną stabilność formom stosunków dyplomatycznych, osiągając charakter niemal stałych stosunków dyplomatycznych. Do dalszego rozwoju misji specjalnych przyczynił się starożytny Rzym, gdzie potwierdzono starą zasadę nietykalności posłów. Także w średniowieczu misje specjalne pozostawały jedyną formą dyplomacji, z ta jednak różnicą, iż we wspominanych wiekach średnich dyplomaci byli bardziej osobistymi wysłannikami książąt niż osobami reprezentującymi państwa.
Kolejną formą dyplomacji są stałe misje dyplomatyczne wraz z nowożytną dyplomacją zawodową, która to znajduje swój początek w drugiej połowie XV wieku, rodząc się w miastach-republikach włoskich. Stamtąd też wywodzi się praktyka ustanawiania stałych poselstw, która następnie rozpowszechniła się w całej Europie. Pierwsze stałe ambasady w nowoczesnym rozumieniu zostały utworzone przez państwa włoskie w latach 1450-1460 . Zadania stałych ambasad, poselstw i misji rozciągały się na całokształt stosunków między państwami, wykraczały poza realizację jednego, określonego zadania. Mimo szybkiego rozwoju tej formy dyplomacji napotykała ona na wiele przeszkód, między innymi związanych z postawą ambasadorów. Ich poziom moralny często wykraczał poza przyzwoite normy; trudnili się oni szpiegostwem, co często budziło obawy i niechęć państw, na których terytorium stałe misje dyplomatyczne miały stacjonować. Polska zaczęła wysyłać pierwsze długotrwałe poselstwa w XVI w. , jednak dopiero za panowania Stanisława Augusta zaczęła zakładać stałe placówki poza granicami. Rozpowszechnienie stałych misji dyplomatycznych w Europie przypadło na wiek XVII, głównie po zawarciu traktatu westfalski w 1648r. W roku 1893 do istniejącego systemu służb dyplomatycznych przystąpiły Stany Zjednoczone, których wcześniejsza działalność dyplomatyczna opierała się wyłącznie na misjach specjalnych.
Ukształtowanie się stałych misji dyplomatycznych pociągnęło za sobą konieczność rozwoju prawa dyplomatycznego. Dotyczyło to procedur, ceremoniałów związanych z rozpoczynaniem i zakańczaniem misji, przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, zasad kurtuazji i pierwszeństwa, a także rozwój wewnętrznych organów państw, które by koordynowały pracę stałych misji poza granicami.
Rozwój nowoczesnych form dyplomacji, do którego poprzez rozwój transportu i komunikacji, a tym samym zwiększenie współzależności państw przy jednoczesnym zmniejszeniu ich izolacji, przyczyniła się niewątpliwie rewolucja przemysłowa, nie spowodował zaniku misji specjalnych. Często bywało, iż na terytorium danego państwa jednocześnie przebywali przedstawiciele misji specjalnych oraz misji dyplomatycznych. Budziło to niekiedy spory dotyczące pozycji w hierarchii. Zostały one rozwiązane w regulaminie wiedeńskim z 1815r., który to jasno określa, iż ambasadorom nadzwyczajnym (przedstawicielom misji specjalnych) nie przysługuje pierwszeństwo w stosunku do ambasadorów zwyczajnych.
Po I wojnie światowej spojrzenie na dyplomacje uległo zmianie. Zaczęto zauważać, że dotychczasowa dyplomacja, nazywana "starą", miała wiele cech, których nie można było dalej akceptować. Charakteryzowała się nieliczeniem się z opinią publiczną, z małymi państwami, naznaczona była poufnością, częstym zawieraniem tajnych układów. Działo się tak jeszcze do II wojny światowej. Zwolennicy "nowej" dyplomacji postulowali jej jawność, co jednak budziło wątpliwości, czy jawne rokowania są w ogóle możliwe, zwłaszcza w okresach napiętych stosunków między państwami. Rozwój środków masowego przekazu spowodował, że dyplomacja wielostronna zaczęła wykorzystywać możliwości manipulowania opinią publiczną. Przyczyniła się też do centralizacji przy podejmowaniu decyzji .Obecnie rola przedstawicieli dyplomatycznych w podejmowaniu ważnych decyzji o charakterze politycznym została zredukowana do minimum, gdyż możliwe jest szybkie uzyskanie instrukcji od ich zwierzchników.
Kolejną, trzecią już formą dyplomacji są konferencje międzynarodowe. Znana już w starożytnej Grecji, stosowana w średniowieczu, jej rozkwit przypadł na okres po kongresie westfalskim (1648r.), kończącym wojnę trzydziestoletnią w Europie. Dotychczasowe formy dyplomacji przestały być wystarczające w wielostronnych kontaktach między państwami. Dołączając do tego szybki rozwój ogólny świata, rozwój społeczności, a także idących za tym problemów międzynarodowych, nieuniknionym wydaje się być także rozwój form dyplomacji wielostronnej w formie konferencji i organizacji międzynarodowych. Konferencje są bardzo elastycznym mechanizmem pozwalającym dowolnie dobierać skład uczestników, omawiane tematy oraz procedurę . Państwa wysyłają na konferencje specjalnie mianowane w tym celu delegacje, w których skład wchodzą dyplomaci i eksperci, zaopatrzeni w instrukcje oraz pełnomocnictwa., dlatego mają one charakter zjazdu doraźnie mianowanych misji dyplomatycznych zainteresowanych państw. W ich trakcie ustala się zasady proceduralne dotyczące zjazdu. Podejmując decyzje w kwestii problemów politycznych kieruje się tu zasada consensusu, natomiast rezultatem końcowym wielostronnych rokowań przeprowadzonych podczas konferencji są jej zazwyczaj uchwały o różnorodnym charakterze (wiążące i niewiążące). Same konferencje natomiast dzielimy na doraźne i periodyczne. Tak właśnie powstały pierwsze organizacje międzynarodowe; rodząc się stopniowo z permanentnych konferencji (już w XIX w.) i tworząc z czasem czwartą formę dyplomacji, jaką są właśnie organizacje międzynarodowe. Pierwszą z nich była Liga Narodów (1920r.). Organizacja międzynarodowa musi posiadać statut przyjmujący zwykle formę wielostronnej umowy międzynarodowej, który jest prawno-międzynarodową podstawą jej istnienia. Obecnie organizacje międzynarodowe są wykorzystywane przez państwa głównie w charakterze stałego mechanizmu wielostronnych konsultacji politycznych. Widoczne jest to na przykładzie posiedzeń organów ONZ, które to dla małych i biednych państw, ze względu na niemożność utrzymania większej liczby stałych placówek dyplomatycznych, są miejscem koncentracji ich dyplomatycznej działalności.
Kolejnym, charakterystycznym dla współczesnej dyplomacji, instrumentem są tzw. "spotkania na szczycie". Pod tą nazwą kryją się konferencje, narady i spotkania najwyższych organów państwowych, takich jak głowy państw czy szefowie rządów. Ich cechą jest zaangażowanie czynnika psychologicznego w realizację polityki zagranicznej poprzez wywieranie osobistego wpływu, możliwość poznania się przywódców, umocnienie wzajemnego zaufania, a także poufną wymianę poglądów. Choć ta forma dyplomacji znana była od dawna, zyskała na sile dopiero po II wojnie światowej.
Kończąc rozważania na temat rozwoju form dyplomacji należy wspomnieć o jeszcze jednej, a mianowicie o tzw. "konferencji na najwyższym szczeblu", których zadaniem jest formułowanie wytycznych w ważnych sprawach polityki międzynarodowej, np. konferencje Grupy G-8.
Zróżnicowanie oraz intensyfikacja w stosunkach międzynarodowych w XX wieku spowodowały konieczność rozróżnienia form dyplomacji na trzy rodzaj: tradycyjną (stałe misje dyplomatyczne), dyplomację ad hoc (wysyłanie za granicę przedstawicieli w celu realizacji konkretnego zadania) oraz dyplomację konferencyjną lub parlamentarną (prowadzona na forum konferencji międzynarodowych). Natomiast ogólna ewolucja form dyplomatycznych przebiegała według dwóch tendencji; od dyplomacji dwustronnej do wielostronnej oraz od dyplomacji doraźnej do stałej. Warto również zaznaczyć, iż po II wojnie światowej nastąpił rozkwit misji specjalnych, które to coraz częściej przejmują od stałych przedstawicielstw dyplomatycznych, prowadzenie rokowań w sprawach priorytetowych oraz wymagających wiedzy specjalistycznej.
BIBLIOGRAFIA
1. Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, (Red.) C. Mojsiewicz , Wrocław (alta2) 2000
2. Stosunki międzynarodowe, (Red.) W. Malendowski ., C. Mojsiewicz, Wrocław (alta2) 2000
3. Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa (PWN) 1996
